Bakteryalar: Nima, Qanday va Nega?
Bakteryalar dunyoda eng koʻp tarqalgan va eng kichik organizmlardir. Ular hamma joyda, har xil sharoitlarda yashay oladilar. Ular hayotni davom ettirish uchun zarur boʻlgan bir qator funksiyalarni bajaradilar. Ular oʻsimliklarga, hayvonlarga, odamlarga foydali boʻlishi mumkin, lekin baʼzan kasalliklarga ham sabab boʻlishi mumkin. Ushbu maqolada biz bakteriyalarning nima ekanligini, qanday ekanligini va nega ekanligini tushunishga harakat qilamiz.
Bakteryalar nima?
Bakteryalar bir hujayrali mikroorganizmlarning katta guruhi hisoblanadi. Ular yadroga ega boʻlmagan mikroskopik organizmlardir. Ular prokariotlar deb ataladi, chunki ular yadrosi boʻlmagan hujayralardir. Bu esa ularning genetik materiali (DNK) hujayra ichida ozod halda joylashganligini anglatadi. Ular eukariotlardan farqli ravishda, mitoxondriya, xloroplast, endoplazmatik retikulum kabi organellalarga ega emas. Ular odatda tayoqcha shaklida boʻladilar, lekin sharsimon, ipsimon yoki buralgan shaklli bakteriyalar ham mavjud.
bakteryalar
Bakteryalarning tarihiy kashfi
Bakteryalar ilk bor XVII asrda golland olimi Antoni van Levenhuk tomonidan mikroskop orqali kashf etilgan. U suvda yashovchi bir necha turdagi bakteriyalarni koʻrib chiqqan. Keyinchalik XVIII asrda fransuz olimi Louis Pasteur bakteriyalarning mayalanish jarayonida rol oʻynadiganini aniqlagan. XIX asrda esa nemis olimi Robert Koch bakteriyalarning baʼzi kasalliklarni yaratishiga sabab boʻlganini isbotlagan.
Bakteryalarning xususiyatlari
Bakteryalarning shakllari va tuzilishi
Bakteryalar turli xil shakllarda boʻlishi mumkin. Ular odatda quyidagi toifalarga boʻlinadi:
Kokkuslar: yuvarloq yoki sferik shaklli bakteriyalar. Ular birgalikda yashashadi, yaʼni stafilokokkuslar (tugunli), streptokokkuslar (silliq), diplokokkuslar (juftlik) yoki sartsinlar (toʻrtburchak) shaklida boʻlishi mumkin.
Basiluslar: tayoqcha yoki sigaracha shaklli bakteriyalar.Ular ham birgalikda yashashadi, yaʼni streptobasiluslar (silliq), diplobasiluslar (juftlik) yoki palisadlar (paralelo) shaklida boʻlishi mumkin.
Spirillumlar: ipsimon yoki sharsimon shaklli bakteriyalar. Ular odatda birgalikda yashamaydi, lekin baʼzi turlari vibriolar (virgul) yoki spiroxetlar (burgul) shaklida boʻlishi mumkin.
Bakteriyalarning tuzilishi esa quyidagicha:
Hujayra qoplami: bakteriyalarning tashqi qismi, ularni xaroratdan, mekanik taʼsirlardan va boshqa faktorlardan himoya qiladi. U odatda peptidoglikan deb ataluvchi murakkab moddalardan iborat.
Hujayra devori: hujayra qoplami ostidagi qatlam, ularning shaklini saqlaydi va osmotik bosimdan himoya qiladi. U odatda lipoproteína va lipopolisaxarid deb ataluvchi moddalardan iborat.
Hujayra membranasi: hujayra devori ostidagi qatlam, ularning metabolizm jarayonlarini amalga oshiradi. U odatda fosfolipid va proteinlardan iborat.
Sitoplazma: hujayra membranasi ichidagi mayda, ularning genetik materiali va organellalari joylashgan. U odatda suv, ionlar, molekulalar va enzimlardan iborat.
Nucleoide: hujayra ichida joylashgan DNK molekulasi, ularning genetik axborotini oʻz ichiga oladi. U odatda bir dona boʻlib, xromosom deb ataladi.
Plazmid: nukleoiddan tashqarida joylashgan kichik DNK molekulalari, ularning qoʻshimcha genetik xususiyatlari boʻladi. Ular odatda bir necha boʻlib, bakteriyalarga turli xil imtiyozlar berishi mumkin, masalan, antibiotiklarga chidamlilik.
Ribossoma: hujayra ichida joylashgan kichik organellalar, ularning protein sintezini amalga oshiradi. Ular odatda sitoplazmada yoki hujayra membranasiga bogʻlangan holda boʻladi.
Inklyuziya: hujayra ichida joylashgan kichik zarrachalar, ularning zaxira vazifasini bajaradi. Ular odatda glikogen, lipid, polifosfat yoki volyutin kabi moddalardan iborat.
Flagelos: baʼzi bakteriyalar tomonidan hosil qilingan uzun va harakat qiluvchi qismlar, ularning harakatlanish vazifasini bajaradi.Ular odatda proteinlardan iborat boʻlib, hujayra devoridan chiqib ketadi.
Pili: baʼzi bakteriyalar tomonidan hosil qilingan qisqa va harakat qilmaydigan qismlar, ularning birgalashish yoki genetik material almashish vazifasini bajaradi. Ular ham proteinlardan iborat boʻlib, hujayra devoridan chiqib ketadi.
Kapsula: baʼzi bakteriyalar tomonidan hosil qilingan hujayra qoplami ustidagi qatlam, ularning himoya vazifasini bajaradi. Ular odatda polisaxarid yoki proteinlardan iborat boʻlib, ularni xost organizmlarning immun tizimidan yoki antibiotiklardan saqlaydi.
Bakteryalar qanday?
Bakteryalar turli xil jarayonlar orqali hayot faoliyatini davom ettiradilar. Ular turli xil moddalarni qidala va teneffüs qiladilar, turli xil usullar bilan koʻpayadilar va material genético almashadilar, turli xil reaksiyalar bilan metabolizm jarayonlarini amalga oshiradilar.
Bakteryalarning qidalanishi va teneffüsi
Bakteriyalar turli xil moddalarni qidala va teneffüs qilishlari mumkin. Ular quyidagi toifalarga boʻlinadi:
Avtotroflar: ozlari organik moddalar sintezlay oladigan bakteriyalar. Ular fotosintez yoki kemosintez jarayonlarini amalga oshiradilar. Fotosintez bakteriyalari yorugʻlik energiyasidan foydalanib, suv va karbondioksiddan organik moddalar sintezlaydilar. Kemosintez bakteriyalari esa kimyoviy reaksiyalardan hosil boʻlgan energiyadan foydalanib, anorganik moddalardan organik moddalar sintezlaydilar.
Heterotroflar: tashqaridan organik moddalar oladigan bakteriyalar. Ular aeróbico yoki anaeróbico jarayonlarini amalga oshiradilar. Aerob bakteriyalari oksigen borligida organik moddalarni teneffüs qilib, suv va karbondioksidge ayiradilar. Anaerob bakteriyalari esa oksigen yoʻqligida organik moddalarni teneffüs qilib, metan, hidrogen sulfid, ammiak kabi moddalarga ayiradilar.
Bakteryalarning koʻpayishi va genetikasi
Bakteriyalar odatda aseksual usul bilan koʻpayadilar, yaʼni bir hujayra ikkiga boʻlinadi. Bu jarayonga fissão binária deb ataladi.Bu jarayonda hujayra nukleoidini nusxalab, ikkiga ajraladi va har bir nusxa yangi hujayrani hosil qiladi. Bu jarayon tez va samarali boʻlib, bir necha soat ichida millionlab bakteriya hosil boʻlishi mumkin.
Bakteryalarning metabolizmi va fermentlari
Bakteriyalar turli xil kimyoviy reaksiyalar orqali oʻz metabolizm jarayonlarini amalga oshiradilar. Ular quyidagi toifalarga boʻlinadi:
Litotroflar: anorganik moddalarni doador de elétrons sifatida ishlatadigan bakteriyalar. Ular odatda kemosintez jarayonini amalga oshiradilar. Masalan, nitrat, sulfat, karbonat, demir yoki hidrogen bakteriyalari.
Organotroflar: organik moddalarni doador de elétrons sifatida ishlatadigan bakteriyalar. Ular odatda aerob yoki anaerób jarayonlarni amalga oshiradilar. Masalan, glikoz, asetik asit, etanol yoki laktik asit bakteriyalari.
Bakteriyalar turli xil fermentlar yordamida kimyoviy reaksiyalar tezligini oshiradilar. Fermentlar hujayra ichida yoki tashqarisida joylashishi mumkin. Ular quyidagi toifalarga boʻlinadi:
Endofermentlar: hujayra ichida joylashgan fermentlar, ularning hujayra metabolizmi uchun zarur boʻlgan reaksiyalarni tezlashtiradi. Masalan, glikoliz, Krebs sikli, DNK sintezi kabi reaksiyalarda ishtirok etadigan fermentlar.
Eksfermentlar: hujayra tashqarisida joylashgan fermentlar, ularning hujayra qidala va teneffüs qilish uchun zarur boʻlgan reaksiyalarni tezlashtiradi. Masalan, amilaz, proteaz, lipaz kabi fermentlar, ularning kompleks organik moddalarni oddiy moddalarga ajratadi.
Bakteryalar nega?
Bakteryalar hayot uchun juda muhim ahamiyatga ega. Ular ekologik, iqtisodiy va tibbiy jihatdan foydali yoki zararli boʻlishi mumkin. Ushbu boʻlimda biz bakteriyalarning turli sohalardagi ahamiyatini koʻrib chiqamiz.
Bakteryalarning ekologik ahamiyati
Bakteryalar tabiatning muhim qismidir. Ular quyidagi ekologik funksiyalarni bajaradilar:
Qoldiq moddalarni ajratib tashlash: Bakteriyalar organik va anorganik qoldiq moddalarni parçalab tashlaydi va ularni suvga, karbondioksidge, nitratga yoki sulfatga ayiradi. Bu jarayon biodegradatsiya deb ataladi va tabiatni tozalashga yordam beradi.
Nitrogen siklini taʼminlash: Bakteriyalar atmosferadagi azotni oʻsimliklarga foydali nitratga aylantiradi. Bu jarayon nitrojen fiksatsiya deb ataladi va oʻsimliklarning protein sinteziga zarur boʻladi. Shuningdek, bakteriyalar nitratni ammiakka yoki azotga aylantirib, nitrogênio siklini davom ettiradi.
jarayonida ishtirok etadi. Ruminantlar bakteriyalari qorinlarining birinchi boʻlimida joylashib, ularning sellyuloza yeyishini yordam beradi.
Bakteryalarning iqtisodiy ahamiyati
Bakteryalar iqtisodiy jihatdan ham juda foydali boʻlishi mumkin. Ular quyidagi iqtisodiy funksiyalarni bajaradilar:
Oziq-ovqat sanoatida ishtirok etish: Bakteriyalar turli xil oziq-ovqat mahsulotlarining ishlab chiqarilishida zarur boʻladi. Masalan, yogʻurt, senhor, não, pivo, sirka, soyasos kabi mahsulotlarni bakteriyalar yordamida mayalash jarayonida hosil qilinadi.
Kimyo sanoatida ishtirok etish: Bakteriyalar turli xil kimyoviy moddalarni sintezlay oladilar. Masalan, antibiotiklar, vitaminlar, steroidlar, amino kislotalar, organik asitlar kabi moddalarni bakteriyalar yordamida biotexnologiya jarayonida hosil qilinadi.
Ekologik sanoatida ishtirok etish: Bakteriyalar turli xil ekologik muammolarni hal qilishda foydali boʻladi. Masalan, bakteriyalar suvni tozalash, neftni ajratib tashlash, zaharli moddalarni yoʻq qilish kabi jarayonlarda ishtirok etadi.
Bakteryalarning tibbiy ahamiyati
Bakteryalar tibbiy jihatdan ham juda muhim boʻlishi mumkin. Ular quyidagi tibbiy funksiyalarni bajaradilar:
ni saqlashda, immunitetni oshirishda va boshqa funksiyalarda ishtirok etadi.
Immunizatsiya uchun ishlatilish: Bakteriyalar odam va hayvonlarni baʼzi kasalliklardan himoya qilish uchun zarur boʻlgan vaksinalarni ishlab chiqarishda ishlatiladi.Masalan, tétano, difteriya, sariqcha, tuberkulyoz, meningokokk infektsiyasi kabi kasalliklarga qarshi vaksinalar bakteriyalarning oʻlimagan yoki zayiflangan turlaridan yoki ularning toksinlaridan tayyorlanadi.
Kasalliklarni yaratish: Bakteriyalar baʼzi kasalliklarni yaratishga ham sabab boʻlishi mumkin. Ular odam va hayvonlarning hujayralariga kirib, ularning funksiyalarini buzadi yoki ularga zararli moddalar ajratadi. Masalan, kolera, salmonelloz, shigelloz, tifo, qoʻrqinchli yalligʻlanma, brutsellyoz, sifilis, gonoreya, leptospiroz kabi kasalliklar bakteriyalarning asabobligi.
Xulosa
Bakteryalar dunyoda eng koʻp tarqalgan va eng kichik organizmlardir. Ular prokariotlar deb ataladi, chunki ularning yadrosi boʻlmagan hujayralardir. Ular turli xil shakllarda boʻlishi mumkin. Ular turli xil jarayonlar orqali hayot faoliyatini davom ettiradilar. Ular ekologik, iqtisodiy va tibbiy jihatdan juda muhim ahamiyatga ega. Ular hayotni davom ettirish uchun zarur boʻlgan bir qator funksiyalarni bajaradilar. Ular oʻsimliklarga, hayvonlarga, odamlarga foydali boʻlishi mumkin, lekin baʼzan kasalliklarga ham sabab boʻlishi mumkin.
Perguntas frequentes
Quyidagi savollarga javob beramiz:
Bakteryalar qaysi guruhga kiradi?
Bakteryalar bir hujayrali mikroorganizmlarning katta guruhi hisoblanadi. Ular prokariotlar deb ataladi, chunki ularning yadrosi boʻlmagan hujayralardir.
Bakteryalar qanday koʻpayadi?
Bakteryalar odatda aseksual usul bilan koʻpayadilar, yaʼni bir hujayra ikkiga boʻlinadi. Bu jarayonga fissão binária deb ataladi. Bakteriyalar ham seksual usul bilan koʻpayishi mumkin, lekin bu jarayonda yangi hujayra hosil boʻlmaydi, balki mavjud hujayralar genetik material almashadilar. Bu jarayonga konjugatsiya deb ataladi.
Bakteryalar qaysi sharoitlarda yashay oladi?
Bakteryalar har xil mohitlarda yashay oladilar: torpaqda, suvda, havoda, issiqda, sovuqda, turli kimyoviy moddalarda va hattoki radioaktiv sugʻurta bilan aloqador joylarda ham.
Bakteryalar qanday qidala va teneffüs qiladi?
lar ozlari organik moddalar sintezlay oladigan bakteriyalar. Ular fotosintez yoki kemosintez jarayonlarini amalga oshiradilar. Heterotroflar tashqaridan organik moddalar oladigan bakteriyalar. Ular aeróbico yoki anaeróbico jarayonlarini amalga oshiradilar.
Bakteryalar qanday foydali yoki zararli boʻlishi mumkin?
Bakteryalar ekologik, iqtisodiy va tibbiy jihatdan foydali yoki zararli boʻlishi mumkin. Ular qoldiq moddalarni ajratib tashlash, nitrogênio siklini taʼminlash, simbiyoz munosabatlarni oʻrnatish kabi ekologik funksiyalarni bajaradilar. Ular oziq-ovqat, kimyo va ekologik sanoatlarda ishtirok etish kabi iqtisodiy funksiyalarni bajaradilar. Ular mikroflora normal tarkibiga kirish, immunizatsiya uchun ishlatilish, kasalliklarni yaratish kabi tibbiy funksiyalarni bajaradilar.
0517a86e26
Comments